Ο πολιτισμός τον οποίο περιγράφουν τα ομηρικά έπη είναι κυρίως ο μυκηναϊκός (12ος αι. π.Χ.),με στοιχεία μεταγενέστερα έως την εποχή του ποιητή. Τα παλάτια
(δώματα -μέγαρα), πλούσια και μεγάλα, όπου ζουν οι ήρωες, είναι όμοια
με αυτά που ανακαλύφθηκαν στις αρχαιολογικές ανασκαφές στα διάφορα μέρη
της Ελλάδας (Μυκήνες Τίρυνθα, Πύλο, Κνωσό, Φαιστό κ.α.) και στην Τροία.
Πρόκειται κυρίως για πολιτισμό συνδεδεμένο με τον πολιτικό και κοινωνικό
κόσμο του μακρινού παρελθόντος, έτσι όπως έφτασε έως την εποχή του ποιητή (8ος αι. π.Χ.).
Στα έπη αντικατοπτρίζεται η παραδοσιακή εικόνα του κόσμου των ανθρώπων των γεωμετρικών χρόνων (11ος
- 8ος αι. π.Χ.) και των αριστοκρατικών ιδεωδών των ηρώων του
παρελθόντος (ηρωικές περιπέτειες και αγώνες), αλλά ταυτόχρονα δίνεται
και ο ραγδαίος μετασχηματισμός της εικόνας αυτής που προηγήθηκε του
αποικισμού και της ακμής του εμπορίου στα μετέπειτα χρόνια.
Ο κόσμος αυτός προβάλλεται σε δύο φάσεις: σε καιρό πολέμου, στην Ιλιάδα, και σε καιρό ειρήνης,
στην Οδύσσεια. Η αντίληψη για την ανθρώπινη ζωή αναδύεται μέσα και από
τους δύο κόσμους. Σημαντικό συστατικό στοιχείο του κόσμου των επών είναι η κοινωνία των ολύμπιων θεών, ενωμένη με χαλαρό σύνδεσμο κάτω από την κυριαρχία του Δία. Η προσέγγιση ανθρώπων και θεών γίνεται με τρόπο εντυπωσιακό.
Θρησκεία - Ηθική
Οι δώδεκα θεοί του
Ολύμπου και οι άλλες υποδεέστερες θεότητες αποτελούν το θρησκευτικό
κύκλο των ομηρικών επών. Ζουν ευτυχισμένοι στον Όλυμπο ή απλούστερα στον
ουρανό, είναι αθάνατοι, ωραιότεροι και πολύ ισχυρότεροι από τους
ανθρώπους. Έχουν σώμα με θείο αίμα που ονομάζεται ἰχώρ (ὁ), τρέφονται με ἀμβροσία (=αθανασία) και πίνουν νέκταρ (=οίνο ερυθρό).
Η λατρεία των θεών γίνεται στους ναούς και εκδηλώνεται με θυσίες και προσφορές: σπονδές ( < σπένδω =χύνω οίνο) για τους θεούς και χοές
( < χέω) για τους νεκρούς και τις χθόνιες θεότητες. Αναφέρονται
επίσης αγάλματα θεών, βωμοί και ιεροί χώροι. Οι θυσίες αποτελούν σταθερό
στοιχείο της ευσέβειας. Μεγαλύτερες ήταν οι ἑκατόμβες ( =θυσία εκατό βοδιών), που δήλωναν περισσότερο την πανηγυρική επίσημη θυσία.
Οι ιερείς και οι μάντεις είναι αξιοσέβαστα πρόσωπα, που προβλέπουν τη θέληση των θεών από το πέταγμα των πουλιών ( οἰωνὸς =πτηνό - οἰωνοπόλοι, οἰωνοσκόποι), τις συναντήσεις προσώπων και τα όνειρα ( = ὀνειροπόλοι, ὀνειροσκόποι). Έτσι, για παράδειγμα, ο Θεστορίδης Κάλχας για τους Έλληνες και ο Πριαμίδης Έλενος για τους Τρώες ήταν περίφημοι μάντεις στον Τρωικό πόλεμο.
Οι αγγελιαφόροι και οι κήρυκες (Διὸς ἄγγελοι) είναι, επίσης, ιερά πρόσωπα, προστατευόμενα από το Δία, και με το σύμβολο του αξιώματός τους (σκῆπτρον) μπορούν να πηγαινοέρχονται ελεύθερα στα αντίπαλα στρατόπεδα.
Ο ομηρικός άνθρωπος πιστεύει στην ύπαρξη της ψυχής, στο μεταθανάτιο αποχωρισμό της από το σώμα, καθώς και στην εγκατάστασή της στον Άδη. Οι σκιές των νεκρών (εἴδωλα καμόντων) περιφέρονται άσαρκες στον Κάτω κόσμο, τιμωρούνται στον σκοτεινό Τάρταρο ή ανταμείβονται στα Ἠλύσια πεδία (άλλη ονομασία: Μακάρων νήσοι =ευλογημένα νησιά), ανάλογα με τις πράξεις τους.
Οι θεοί στο έπος
Η παντοδυναμία των θεών είναι εμφανής, αλλά και αυτοί, όπως και οι άνθρωποι, έχουν πάθη και ελαττώματα, που τους φέρνουν συχνά σε επαφή με τους ανθρώπους: άλλοτε με τη δική τους θεϊκή μορφή και άλλοτε με ανθρώπινη (ανθρωπομορφισμός).
Η επαφή αυτή είναι φιλική και οικεία, ενίοτε όμως γίνεται εχθρική και
σκληρή. Στην Ιλιάδα οι θεοί στους οποίους πιστεύουν και οι δύο
αντιμαχόμενες πλευρές είναι οι ίδιοι, αλλά οι προσωπικές τους συμπάθειες
διαφορετικές. Άλλοι υποστηρίζουν ολόψυχα τους Αχαιούς (΄Ηρα, Αθηνά, Ποσειδώνας) και άλλοι είναι με το μέρος των Τρώων (Απόλλωνας, Αφροδίτη).
Οι θεοί μεταμορφώνονται ελεύθερα και μεταμορφώνουν επίσης τους ανθρώπους, κατά βούληση. Μπορούν να θεραπεύουν και να ανανεώνουν, να αποκοιμίζουν και να αφυπνίζουν, να καταστρέφουν και να διασώζουν. Αναμειγνύονται, με τρόπο υπερφυσικό, στην ανθρώπινη δράση, παίρνουν μέρος στην μάχη (θεομαχία) και έτσι το έπος κινείται σ' ένα διπλό επίπεδο, με την εναλλαγή σκηνών μεταξύ ανθρώπων και θεών.
Δίας
Κάθε θεός έχει
τη δική του προσωπικότητα, η υπεροχή όμως του Δία (ὁ Ζεύς, τοῦ Διὸς),
είναι αναμφισβήτητη. Κύριος όλων είναι ο υπέρτατος κυβερνήτης, πατὴρ ἀνδρῶν τε θεῶν τε. Θεός του ουρανού και αίτιος των φυσικών φαινομένων (νεφεληγερέτα = αυτός που συναθροίζει τα νέφη - κελαινεφής = μαυροσύννεφος - τερπικέραυνος
= αυτός που αγαπάει τον κεραυνό), είναι προστάτης των αρχόντων και των
βασιλέων, συγκαλεί και διαλύει τις συνελεύσεις των θεών και των
ανθρώπων. Επιστατεί στην τήρηση των όρκων, προστατεύει τους
φιλοξενούμενους και τους ικέτες (Ξένιος ή Ξείνιος, Ἱκετήσιος), στέλνει τα καλά και τα κακά σημάδια (οἰωνοί) στους ανθρώπους και φροντίζει για τη διακυβέρνηση και την απονομή της δικαιοσύνης.
Ποσειδώνας
Δεύτερος
μεγάλος και δυνατός θεός είναι ο Ποσειδώνας (Ποσειδών, -ῶνος), γιος του
Κρόνου και της Ρέας, αδελφός του Δία και σύζυγος της Αμφιτρίτης. Θεός
της θάλασσας και όλων των υδάτων, σείει (ἐνοσίχθων) και κρατάει τη γη (γαιήοχος).
Όπλο και σύμβολό του είναι η τρίαινα. Κυριαρχεί ιδιαίτερα στην Οδύσσεια
και προκαλεί τις περιπέτειες του Οδυσσέα ως ένα σημείο.
Άδης
Ο τρίτος Κρονίδης, ο Άδης (Πλούτων) ορίζει το βασίλειο του Κάτω Κόσμου και είναι ο βασιλιάς των νεκρών.
Λοιποί θεοί
Καθοριστικό
ρόλο παίζουν επίσης η Ήρα, αδελφή και γυναίκα του Δία, πρώτη από τις
θεές, τα παιδιά της Λητώς, ο Απόλλωνας και η Άρτεμη, η Παλλάδα Αθηνά,
κόρη του Δία, ο Άρης, πολεμικός θεός, ο Ερμής, αγγελιαφόρος των θεών, η
Αφροδίτη, η πιο όμορφη από τις θεές, και ο χωλός (=κουτσός) σύζυγος της
Αφροδίτης Ήφαιστος, η πιο συμπαθητική θεϊκή μορφή.
Αντιλήψεις για το θείο
Η θεία δικαιοσύνη
υπάρχει μόνο στο μέτρο όπου ο κυρίαρχος Δίας ενεργεί ως διαιτητής
μεταξύ των θεών, εμποδίζοντας την υπερβολική αυθαιρεσία και αδικία. Πέρα
όμως από τους θεούς προβάλλει η πίστη σε μιαν απρόσμενη μοίρα, σκοτεινή και ακαθόριστη, που καθορίζει το πεπρωμένο κάθε ανθρώπου στη διάρκεια της ζωής του, θεά ισχυρή (Μοῖρα, Αἶσα
> αἴσιος, αἰσυμνήτης =κυβερνήτης), στη θέληση της οποίας δεν
αντιστέκεται ούτε ο ίδιος ο Δίας. Αυτός που παίρνει άδικα κάτι, πάνω απ'
ό, τι πρέπει και του αναλογεί (ὑπὲρ μόρον, ὑπὲρ αἶσαν), τιμωρείται. Οι θεοί λοιπόν και η μοίρα κυβερνούν την τύχη των ανθρώπων.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου