ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΣΥΝΘΕΣΗ - ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Α' ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ (ΕΝΟΤΗΤΑ 4η)

Παραγωγή ουσιαστικών :
 
❏ Παραγωγή ονομάζεται η διαδικασία κατά την οποία προστίθενται στο θέμα παραγωγικά στοιχεία, τα οποία ονομάζονται προσφύματα. Τα προσφύματα που βρίσκονται αριστερά από το θέμα λέγονται προθήματα, ενώ τα προσφύματα που βρίσκονται δεξιά από το θέμα λέγονται επιθήματα.

Συνεπώς, νέες λέξεις μπορούν να παραχθούν με δύο τρόπους:

α΄τρόπος: στο θέμα της αρχικής λέξης προστίθεται μία νέα, διαφορετική κατάληξη που ονομάζεται παραγωγική κατάληξη ή επίθημα,

π.χ. το ουσιαστικό ελληνόπουλο έχει σχηματιστεί ως εξής: Έλληνας > θέμα ελλην- + παραγωγική κατάληξη-επίθημα -όπουλο > ελληνόπουλο

β΄τρόπος: αριστερά από το θέμα μιας λέξης προστίθεται ένα πρόθημα (πρόθεση, το στερητικό α- κ.λπ.), π.χ. το ουσιαστικό διατροφή έχει σχηματιστεί ως εξής: τροφή > πρόθημα δια + τροφή > διατροφή

✔ Τα κυριότερα προθήματα που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή λέξεων:

αντι-: αντιπρόεδρος από-: αποκλιμάκωση μετα-: μεταποίηση
παρα-: παραοικονομία υπερ-: υπερκατανάλωση υπο-: υποπλοίαρχος

✔ Τα κυριότερα επιθήματα-παραγωγικές καταλήξεις που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή ουσιαστικών:

α) που δηλώνουν πρόσωπο που ενεργεί ή επάγγελμα

-άς: περιπτεράς -έας: κουρέας -ιάς: σκαφτιάς -δόρος : παρκαδόρος -άρης: βαρκάρης -ιάρης: σκουπιδιάρης -ιέρης: καμαριέρης -ιέρα: καμαριέρα -ίτης: τραπεζίτης κ.ά.

β) που δηλώνουν τόπο

-είο: κρεοπωλείο -ιά: ρεματιά -ία: Ιταλία -ικο: μανάβικο -δικο: ψαράδικο -τήρι: εργαστήρι
-τήριο: δοκιμαστήριο

γ) που δηλώνουν όργανο ή σκεύος
 
-έας: αναβολέας -ερό: τσαγερό -ιέρα: τυριέρα -τήρας: αναπτήρας -τήρι: ποτιστήρι -τήριο: πλυντήριο -τρα: ποτίστρα -της: διακόπτης

δ) που δηλώνουν ενέργεια ή αποτέλεσμα ενέργειας
 
-άλα: τρεχάλα -εία: νηστεία -ειά: δουλειά -εια: αντιπάθεια -η (-ση, -ξη, -ψη): λύση -ίλα: μαυρίλα -μός: σεβασμός -μή: δοκιμή -ούρα: χασούρα -ία (-σία): επιτυχία κ.ά.

ε) που δηλώνουν κατάσταση ή ιδιότητα
 
-άδα: γρηγοράδα -εια: αυθάδεια -ίλα: πικρίλα -ιλίκι: υπουργιλίκι -μάρα: κουταμάρα -οσύνη: καλοσύνη -ούρα: θολούρα -ιά (-σιά, -ξιά): ζεστασιά
-τητα (-ότητα, -ύτητα): βαρύτητα

στ) που δηλώνουν θεωρία, τρόπο συμπεριφοράς, επιστήμες, γνώση ή τέχνη
 
-ικά: μαθηματικά -ική: νομική -σμός: σουρεαλισμός

ζ) που δηλώνουν φυτά η) που δηλώνουν χρώματα
-ιά: λεμονιά -ί: πορτοκαλί

θ) που δηλώνουν υποκορισμό

-άκι (-δάκι, -ουδάκι, -αράκι, -αλάκι): χαλάκι -άκης: Γιωργάκης
-άκος: γεροντάκος -ίτσα: μηλίτσα -κας: γιόκας
-οπούλα: αρχοντοπούλα -όπουλο: βοσκόπουλο -ούδι: αγγελούδι
-ούλα: κορούλα -ούλης: παππούλης

ια) που δηλώνουν μεγέθυνση

-άκλα: μουτράκλα -ακλάς: φωνακλάς -άρα: γυναικάρα
-αράς: υπναράς -αρόνα: σπιταρόνα -αρος: σκύλαρος
-άτορας: συμβουλάτορας -ούκλα: ψαρούκλα -ούρα: χαιρετούρα


Σύνθεση :

❏ Σύνθεση ονομάζεται η διαδικασία σχηματισμού μιας νέας λέξης με ένωση των θεμάτων δύο απλών λέξεων, π.χ. νερό + ποτήρι > νεροπότηρο

✔ Το πρώτο μέρος της νέας λέξης ονομάζεται πρώτο (α΄) συνθετικό και δεύτερο μέρος δεύτερο (β΄) συνθετικό

π.χ. η λέξη μαχαιροπίρουνα προέρχεται από τις λέξεις μαχαίρι (α΄ συν- θετικό) και πιρούνι (β΄συνθετικό).

✔ Η νέα λέξη που σχηματίζεται ονομάζεται σύνθετη λέξη και ανήκει στην ίδια γραμματική κατηγορία με το δεύτερο συνθετικό της,

π.χ. μέρα + νύχτα (ουσιαστικό) > μερόνυχτο (ουσιαστικό)
γλυκός + πικρός (επίθετο) > γλυκόπικρος (επίθετο)
καλός + δέχομαι (ρήμα) > καλοδέχομαι (ρήμα)

                                                        ΑΣΚΗΣΕΙΣ

1. Στις παρακάτω παράγωγες λέξεις να εντοπίσετε τα προθήματα ή τα επιθήματα :

παράγωγη λέξη                                 πρόθημα                            επίθημα
 
γεωγραφία
ξεσκεπάζω
φωνακλάς
αδελφούλα
μετεξεταστέος
αναδάσωση
άπονος

2. Στις παρακάτω λέξεις να βρείτε το πρώτο και δεύτερο συνθετικό :

σύνθετη λέξη                          α συνθετικό                            β συνθετικό
 
αγριολούλουδο
βαριακούω
ανεμόμυλος
καλόκαρδος
σκληροτράχηλος
νεοκλασικός
μονολογος 



ΠΗΓΗ : https://laventer.blogspot.gr